Wrocław

Wrocławskie „4 kąty na trójkącie” – o tym jak będziemy mieszkać

Jak poprawiać jakość zamieszkania? Jak włączać mieszkańców w działania na rzecz osiedla? – to główne pytania, na które poszukiwano odpowiedzi w ramach projektu pn. „4 kąty na trójkącie” zrealizowanego w ramach ogólnopolskiego konkursu „Modelowa Rewitalizacja Miast” w latach 2017-2019 na terenie Przedmieścia Oławskiego, podobszarze rewitalizacji we Wrocławiu.

Przedmieście Oławskie to osiedle położone w odległości kilkunastu minut spaceru od wrocławskiego Rynku. Charakteryzuje się XIX-wieczną zabudową kwartałową z reprezentacyjnymi przestrzeniami publicznymi, pięknie zdobionymi kamienicami i rozległymi podwórkami. Przed II wojną światową było to reprezentacyjne osiedle Wrocławia. W latach powojennych okolica zyskała jednak ponurą sławę – tzw. trójkąta bermudzkiego, znanego z przestępczości. Oprócz problemów społecznych, w ostatnich latach obszar ten znacznie ucierpiał podczas powodzi tysiąclecia w 1997 roku, w trakcie której domy były zalane do wysokości pierwszego piętra. Nieodwracalnie uszkodzone budynki zostały wyburzone i sukcesywnie zastępowane nowymi.

Dzisiaj zła sława Przedmieścia Oławskiego odchodzi w niepamięć – jak mówią mieszkańcy jest to „miejsce z duszą”. Dzieje się tak dzięki prowadzonemu na osiedlu procesowi rewitalizacji. Rewitalizacja rozpoczęła się w 2012 r. od przygotowania Masterplanu, czyli elastycznego narzędzia kierunkującego odnowę osiedla na wyznaczone cele. Kolejnym krokiem był Lokalny Program Rewitalizacji Wrocławia na lata 2016-2018 (dowiedz się więcej o dokumentach w części Pogłębiona analiza skali i potrzeb rewitalizacyjnych). Jednocześnie w ramach projektu „4 kąty na trójkącie” na przykładzie Przedmieścia Oławskiego wypracowano propozycje rozwiązań, które mogą stanowić modele działań na pozostałych wrocławskich osiedlach lub w innych miastach.

W projekcie podjęto próbę poszukiwania optymalnych rozwiązań w tematach dotyczących:

• jakości oferty mieszkaniowej: dom wielopokoleniowy, kooperatywa,
• wspierania działań remontowych kamienic i lokalów usługowych,
• poprawy otoczenia mieszkaniowego: strefowanie przestrzeni podwórek, tworzenie miejsc spotkań dla mieszkańców,
• poprawy wizerunku przestrzeni miejskiej: udostępnianie parterów na działalność gospodarczą, tworzenie ogrodów społecznych, zazielenianie balkonów.

Zapewnienie godnych warunków mieszkaniowych w centrum miasta jest wyzwaniem, ale jednocześnie szansą na ożywienie i odbudowę zdegradowanych osiedli. Na jakość zamieszkania składa się wiele różnorodnych aspektów. Projekt miał odpowiedzieć nie tylko na pytanie o dobór aktywności wzmacniających funkcje mieszkaniowe, ale także o sposób zarządzania nimi oraz skutecznego angażowania mieszkańców w proces zmian.

Mieszkać lepiej

Odpowiedzialne miasta wciąż na nowo zadają sobie pytanie „jak mieszkać?”. W dynamicznym świecie, w obliczu zmieniającego się społeczeństwa, starzenia populacji, masowych migracji, to pytanie staje się jeszcze bardziej aktualne. Dlatego gminy nie powinny ograniczać swoich działań w zakresie mieszkalnictwa jedynie do utrzymywania własnego zasobu mieszkań komunalnych. Warto poszukiwać też nowych modeli zamieszkiwania w miastach. Idea domu wielopokoleniowego, kooperatywa mieszkaniowa to nowe możliwości, które należy brać pod uwagę planując najbliższą przyszłość.

Idea domu wielopokoleniowego

Dom wielopokoleniowy rozumiany jest jako przestrzeń mieszkalna (budynku lub zespołu budynków), dla osób w różnym wieku, reprezentujących różne pokolenia i, co za tym idzie, mających zarówno zróżnicowane potrzeby, jak i zróżnicowane zasoby. W publikacji „Jak mieszkać? Idea domu wielopokoleniowego” przedstawiono rozważania, wyniki badań socjologicznych, przykłady realizacji i propozycje architektoniczno-urbanistyczne w nadziei, że będą inspirującym materiałem do dyskusji nad rozwojem społecznego, integracyjnego budownictwa mieszkaniowego. Na bazie wypracowanych rozwiązań miasto będzie mogło podejmować w przyszłości decyzję o powstaniu domu wielopokoleniowego we Wrocławiu.

Kooperatywa mieszkaniowa

Kooperatywa mieszkaniowa w Polsce jest definiowana jako grupa osób, które podejmują się budowy mieszkań, aby zaspokoić własne potrzeby mieszkaniowe. Taka wspólna inwestycja może być realizowana jako budynek wielorodzinny, zespół budynków jednorodzinnych lub prace budowlane przeprowadzone w istniejącym budynku. Dzięki współpracy i indywidualnemu zaangażowaniu przyszłych mieszkańców, inwestycja w pozyskanie mieszkania w kooperatywie może być tańsza od inwestycji na rynku deweloperskim. Poza tym kooperatywa ma szereg pozytywnych cech, których pozbawione są mieszkania budowane w systemie deweloperskim, m.in. zamieszkiwanie z grupą osób znajomych i zaufanych, dzięki czemu tworzy się sieć wzajemnej współpracy i pomocy sąsiedzkiej, czy wydzielenie w budynku kooperatywy przestrzeni współużytkowanych.

W opracowaniu „Kooperatywy. Dom, który wspólnie wymyśliliśmy” przeanalizowane zostały 4 modele organizacyjne kooperatyw mieszkaniowych:

• model nr 1: sprzedaż nieruchomości (bazujący na doświadczeniach Wrocławia przy realizacji kooperatyw na modelowym osiedlu "Nowe Żerniki),
• model nr 2: utworzenie spółki pomiędzy gminą a kooperantami,
• model nr 3: kooperatywa w ramach inwestycji Towarzystwa Budownictwa Społecznego,
• model nr 4:kooperatywa w istniejącej wspólnocie.

Przedstawiono także szczegółową analizę prawną warunków realizacji modelu pierwszego oraz drugiego, wybranych jako tych o największym potencjale do realizacji i najlepiej wpisujących się w specyfikę idei, jaką jest kooperatywa mieszkaniowa.

Planując remont

Wrocław, podobnie jak wiele innych polskich miast, stoi przed ogromnym wyzwaniem związanym z dążeniem do poprawy jakości życia mieszkańców w obecnym budownictwie. Z jednej strony chodzi o poprawę warunków, w których mieszkamy, z drugiej o jakość tego, co na zewnątrz, w tym powietrza, którym oddychamy. Dlatego w ramach projektu modelowego zajęto się kwestiami związanymi z remontami istniejącej zabudowy i ich wpływem na otoczenie.

Historia wrocławskich kamienic jest fascynująca. Zmieniały się ustroje, technologie budowy, trendy projektowe, zamożność mieszkańców. Jednak struktura zabudowy, proporcje budynków, szerokości traktów i rytm elewacyjnych podziałów pozostają takie same od wieków. Liczba takich miejsc jest policzalna, określona. Dzisiaj układ urbanistyczny Przedmieścia Oławskiego jest zabytkiem. Dlatego miasto musi zadawać sobie pytanie, jak stworzyć przyjazne warunki mieszkaniowe w centrum miasta, modyfikując istniejącą zabudowę. Kamienice powstawały przecież w innych warunkach cywilizacyjnych, ich mieszkańcy mieli inne wymagania i potrzeby. Celem poradnika „O kamienicach. Jak mądrze zaplanować remont” jest wskazanie głównych etapów remontu kamienicy, uwzględniając kompromis pomiędzy szacunkiem dla przeszłości i wymaganiami cywilizacyjnymi teraźniejszości.

Oprócz złego stanu technicznego budynków problemem, z którym mierzyć się muszą miasta, jest niska jakość powietrza. Jako jej przyczynę uznaje się tzw. niską emisję będącą wynikiem „złego spalania” paliw stałych, głównie węgla w indywidualnych piecach domowych. We Wrocławiu dostrzeżono ten problem i jednym z elementów projektu modelowego stała się inwentaryzacja systemów grzewczych.

W jednym z kwartałów na Przedmieściu Oławskim interdyscyplinarny zespół badawczy z Politechniki Wrocławskiej przeprowadził pilotażowe badanie, którego celem były dwa aspekty, tj. określenie ilości użytkowanych urządzeń grzewczych zasilanych paliwem stałym oraz zrozumienie postaw mieszkańców tych lokali wobec planowanej wymiany tych urządzeń, tak by przeprowadzenie zmiany miały trwały i akceptowalny społecznie skutek. Badania miały na celu także rozpoznanie, jakie metody gromadzenia danych pozwolą pozyskać oczekiwane informacje w najefektywniejszy sposób, a przy tym przynieść wiedzę na temat badanego kwartału zabudowy. Podsumowaniem badania jest raport pt. „Ciepło – zimno”.

Materiały do pobrania:

• Jak mieszkać? Idea domu wielopokoleniowego.  (PDF 13 MB)
• Kooperatywy. Dom, który wspólnie wymyśliliśmy (PDF 2 MB)
• O kamienicach. Jak mądrze zaplanować remont (PDF 15 MB)
• Raport „Ciepło / zimno” (PDF 19 MB)

Współpraca na osiedlu

Zmian na obszarze nie uda się wprowadzić z sukcesem tylko inwestycjami – niezbędne jest tworzenie warunków dla aktywności lokalnych i oddolnych inicjatyw. Konieczne jest wzmacnianie identyfikacji mieszkańców z osiedlem, prowadzące do przejmowania odpowiedzialności za wspólną przestrzeń. Aby skutecznie angażować mieszkańców w długotrwały proces, jakim jest rewitalizacja, istotne jest wdrażanie zróżnicowanych narzędzi dostosowywanych do zmieniających się potrzeb mieszkańców, działań realizowanych na danym obszarze, a także stworzenie sieci kontaktów i współpracy. We Wrocławiu służą temu m.in. takie rozwiązania jak PRZED•POKÓJ H13, manager kwartału czy konkursy dla mieszkańców.

PRZED•POKÓJ H13

Jedną z przyczyn niewystarczającej obecności NGO na Przedmieściu Oławskim był problem ze znalezieniem dogodnego miejsca (lokalu) do realizacji działań i projektów, ale również obawy przed słabym angażowaniem się mieszkańców w inicjatywy oferowane przez organizacje. Wobec nikłego odzewu społeczności lokalnej miasto wyszło z inicjatywą stworzenia na Przedmieściu Oławskim miejsca, które będzie przestrzenią dla działania organizacji i mieszkańców na rzecz osiedla. Pod ten cel został zaadaptowany gminny lokal w XIX-wiecznej kamienicy, położony na pierwszym piętrze. Jest to typowe mieszkanie na Przedmieściu Oławskim – dwa bardzo duże pomieszczenia, mała kuchnia, łazienka i przedpokój. Dzięki wsparciu finansowemu z projektu modelowego uruchomiono w 2018 r. „inkubator pomysłów” dla Przedmieścia Oławskiego.

Tak rozpoczęła się historia PRZED•POKOJU H13 – przestrzeni coworkingowej, miejsca spotkań i realizacji różnorodnych wydarzeń. Główną ideą było zaproszenie organizacji pozarządowych do działania w przestrzeni PRZED•POKOJU H13 i angażowania się na rzecz osiedla. Za niewielką opłatą organizacje mogą korzystać z przestrzeni biurowej oraz dużej sali, w której odbywają się zajęcia, warsztaty i różnego typu spotkania. Organizacje otrzymują wsparcie personelu, promocję, dostęp do sprzętu biurowego i Internetu, zaplecza kuchennego itd., ale nie otrzymują budżetu na działanie. Muszą samodzielnie skonstruować swoją ofertę.

Za remont lokalu oraz pierwszy okres działalności PRZED•POKOJU H13 odpowiadała spółka Wrocławska Rewitalizacja. Od 1 listopada 2019 r. operatorem PRZED•POKOJU H13 zostało wrocławskie Stowarzyszenie Aktywizacji Społecznej TuRazem.

Podsumowanie całego procesu powstawania miejsca oraz wzory dokumentów regulujących działanie PRZED•POKOJU H13 – zasady współpracy, udostępniania lokalu, tworzenia oferty i promocji miejsca, zawarto w publikacji „Współpraca na osiedlu. Jak współdziałać z instytucjami i organizacjami pozarządowymi”.

Manager kwartału

Powstanie przestrzeni PRZED•POKÓJ H13 powiązane jest z aktywnością Managera Kwartału. Na Przedmieściu Oławskim Manager Kwartału działał w latach 2016-2019 i wspierał proces rewitalizacji poprzez budowanie sieci współpracy i angażowanie w proces mieszkańców i innych interesariuszy.

Zakres zadań Manager Kwartału na Przedmieściu Oławskim został wypracowany w interakcji z mieszkańcami osiedla i obejmował:

• poszukiwanie rozwiązań, łączenia inicjatyw, przekierowywanie tematów do kompetentnych osób lub instytucji,
• zbieranie danych o obszarze, jego potencjałach, działających na nim organizacjach, instytucjach, firmach,
• identyfikację lokalnych liderów i włączanie ich w różnorodne inicjatywy, które mają miejsce na osiedlu.

Więcej o roli Managera Kwartału jako sposobie zarządzania obszarem na bazie doświadczeń państw europejskich oraz w polskich uwarunkowaniach można dowiedzieć się z publikacji „Manager Kwartału. Nowoczesne zarządzanie osiedlem”.

Konkursy dla mieszkańców

W działaniach rewitalizacyjnych ważne jest włączenie do procesu mieszkańców obszaru – możliwie jak najwcześniej, przedstawicieli możliwie wszystkich grup społecznych, możliwie gotowych do aktywnego działania na rzecz poprawy jakości życia w bezpośrednim sąsiedztwie. Jednym z instrumentów włączających mogą być konkursy dla mieszkańców. Konkurs jako miękkie narzędzie rewitalizacji może dopełniać duże projekty infrastrukturalne i szerokie działania strategiczne, a przede wszystkim stanowić atrakcyjną propozycję aktywizującą mieszkańców. Istotna przy tym jest zauważalność efektów w relacji „moje działanie – konkretny skutek”. Doświadczenia z realizowanych konkursów oraz wzory dokumentów zawarto w publikacji „Konkursy dla mieszkańców. Jak aktywizować lokalną społeczność”.

Materiały do pobrania:

• Współpraca na osiedlu. Jak współdziałać z instytucjami i organizacjami pozarządowymi (PDF 4 MB)
• Manager kwartału. Nowoczesne zarządzanie osiedlem (PDF 7 MB)
• Konkursy dla mieszkańców. Jak aktywizować lokalną społeczność (PDF 6 MB)

Ożywić przestrzeń między budynkami

Przestrzeń publiczna jest ważnym elementem kultury życia miasta, decydującym o jego charakterze. Sposób, w jaki toczy się życie między budynkami, wyznacza jakość tej przestrzeni. Na to, czy miasto, dzielnica lub osiedle jest przyjazne mieszkańcom, wpływa zarówno dostępność komunikacyjna, stan zagospodarowania przestrzeni, obecne w niej elementy małej architektury, ale także zaplecze usługowe. Zwłaszcza na osiedlach mieszkaniowych, gdzie dominuje jedna funkcja, ważne jest, aby obecne były miejsca spędzania czasu wolnego, rozrywki i rekreacji. Atrakcyjne przestrzenie publiczne pomagają tworzyć wspólnotę mieszkańców i zwiększają ich identyfikację z miastem. Dlatego też we Wrocławiu jednym z elementów projektu „4 kąty na trójkącie” było poszukiwanie rozwiązań podnoszących jakość otoczenia mieszkaniowego.  

Podwórko dla mieszkańców

Śródmiejskie podwórka są bardzo zróżnicowane – tak też jest na Przedmieściu Oławskim. Wnętrza kwartałowe używane są na wiele sposobów, nierzadko wzajemnie się wykluczających. Część mieszkańców w podwórkach parkuje samochody, rodzice natomiast chcą, aby ich dzieci mogły się na podwórkach bawić, seniorzy lubią przesiadywać na ławkach w cieniu drzew lub zakładają przydomowe ogródki i rabaty, podczas gdy właściciele czworonogów wyprowadzają swoich pupili. Podwórza są także zapleczem infrastrukturalnym dla zabudowy i funkcji okołomieszkaniowych – biegną tu sieci infrastruktury technicznej, lokalizowane są miejsca gromadzenia odpadów. We wnętrzach kwartałów często zlokalizowane są budynki oficynowe, w których niegdyś rozwijały się przeróżne aktywności gospodarcze.

Model w ramach projektu „4 kąty na trójkącie” zakładał przetestowanie, w jaki sposób i w jakim zakresie rzeczowo-czasowym możliwe jest włączenie społeczności lokalnej do procesu projektowania przestrzeni wspólnych. Doświadczenia zdobyte na jednym z podwórek na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu opisano w publikacji „Kwartał modelowy. Jak stworzyć podwórko dla wszystkich mieszkańców”.

Poradnik podejmuje próbę odpowiedzi na pytania, jakie wyzwania stawiają współczesności obszerne wnętrza podwórzowe, komu te miejsca są potrzebne i do jakich celów, kto powinien być inicjatorem ich przemiany i czy zawsze ich przebudowa oznacza potężne nakłady finansowe. Czy mieszkańcy kamienic stają się jedynymi beneficjentami podwórek, które zostały ponownie urządzone? Czy nawiązanie współpracy z mieszkańcami jest konieczne? Kto powinien zająć się projektowaniem procesu przemian?

Ogrody społeczne

Jednym ze sposobów na zmianę przestrzeni miejskiej, integrację sąsiedzką i angażowanie mieszkańców, grup formalnych i nieformalnych do działań na rzecz poprawy otoczenia mieszkaniowego są ogrody społeczne.

Termin „ogród społeczny” oznacza ogólnodostępne miejsce umożliwiające aktywne bądź bierne spędzanie czasu w otoczeniu zieleni. Ogrody takie powstają w ramach szeroko pojętych inicjatyw oddolnych – zainicjowany najczęściej przez mieszkańców, wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, stowarzyszenia lub fundacje. Ze względu na stawiany przed określonym ogrodem cel – może on mieć walory edukacyjne, terapeutyczne, integracyjne, może również być przestrzenią dla różnorodnych wydarzeń. Jednak zawsze podnosi wartość estetyczną, środowiskową i przywraca, nadaje lub potęguje funkcję społeczną danej przestrzeni.

W ramach projektu modelowego poszukiwano możliwości realizowania na obszarze rewitalizacji różnych form ogrodnictwa miejskiego. Możliwe warianty ogrodu społecznego, polskie i zagraniczne przykłady ich realizacji zawarto w publikacji „Ogrody społeczne. Bank dobrych praktyk”.

Bank lokali

Pilotażowy program banku lokali w parterach zakładał przygotowanie wybranych lokali do pełnienia nowych funkcji i oddania ich w najem. W ramach programu przeprowadzono szczegółową inwentaryzację i analizę zasobu pod kątem możliwości przyszłego wykorzystania. Zbadano kwestie formalne i techniczne, określono potencjał lokali i zdefiniowano przeszkody do jego uwolnienia. W programie przewidziano również działania promocyjne i określenie klarownych zasad wynajmu przez jednostki zarządzające gminnym zasobem, czyli Zarząd Zasobu Komunalnego i spółkę Wrocławskie Mieszkania Sp. z o.o. Do realizacji programu wybrano 10 lokali najlepiej nadających się do remontu i przebudowy. Lokale zostały wyremontowane w ramach projektu pn. „Program udostępniania lokali gminnych na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu” stanowiącego element Lokalnego Programu Rewitalizacji na lata 2016–2018, na który pozyskano dofinansowanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego 2014–2020.

Realizacja prac remontowych odbywała się równolegle z pracami w ramach projektu modelowego „4 kąty na trójkącie”. W publikacji „Bank lokali. Przygotowanie gminnych lokali użytkowych jako impuls w procesie rewitalizacji obszarów śródmiejskich” podsumowano działania związane z udostępnianiem parterów na cele społeczne, gospodarcze i kulturalne na Przedmieściu Oławskim. W opracowaniu podkreślono, że celem programu były nie tylko remonty i poprawa stanu technicznego zasobu gminnego, ale również zadbanie o to, aby były użytkowane z korzyścią dla osiedla. We Wrocławiu wychodzi się z założenia, że inwestując w posiadany zasób lokali użytkowych, gmina inwestuje tak naprawdę we wprowadzenie na obszar nowych atrakcyjnych funkcji. Tym samym aktywna polityka gospodarowania lokalami użytkowymi może być jednym z filarów działań w ramach programów rewitalizacji.

Materiały do pobrania:

• Kwartał modelowy. Jak stworzyć podwórko dla wszystkich mieszkańców (PDF 16 MB)
• Ogrody społeczne. Bank dobrych praktyk (PDF 9 MB)
• Bank lokali. Przygotowanie gminnych lokali użytkowych jako impuls w procesie rewitalizacji obszarów śródmiejskich (PDF 10 MB)

Do połowy 2019 r. za proces rewitalizacji oraz realizację projektu „4 kąty na trójkącie” odpowiadała Wrocławska Rewitalizacja Spółka z o.o. W związku z rozwiązaniem spółki jej zadania w zakresie rewitalizacji przejął Wydział Partycypacji Społecznej w Departamencie Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia.

Więcej informacji o realizacji projektu modelowego i działaniach rewitalizacyjnych we Wrocławiu dostępnych jest na stronie http://w-r.com.pl/

Modelowa Rewitalizacja Miast we Wrocławiu - film

Obejrzyj film i zainspiruj się do działania. Tematem przewodnim projektu „4 kąty na trójkącie”, realizowanego przez Wrocław w ramach udzielonej dotacji ze środków POPT 2014-2020, była poprawa jakości zamieszkiwania. W ramach projektu poszukiwano sposobu na kooperatywy mieszkaniowe w kamienicach, założeń idei domu wielopokoleniowego. Przygotowano poradnik wskazujący jak mądrze remontować zabytkowe kamienice oraz model remontowania i udostępniania miejskich lokali na nowe funkcje. Powołano Managera Kwartału i stworzono miejsce spotkań dla społeczności lokalnej Przed-pokój H13.

Pogłębiona analiza skali i potrzeb rewitalizacyjnych

Istota szczegółowej analizy obszaru rewitalizacji

Elementem programu rewitalizacji, który trafnie i w pełny sposób odpowiada na kryzysowe zjawiska w danym mieście lub gminie, zawsze powinna być precyzyjna i szczegółowa analiza sytuacji na obszarze rewitalizacji. Analiza ta, określana jako pogłębiona (szczegółowa) diagnoza obszaru rewitalizacji, stanowi zatem istotny wymóg przy określaniu programów rewitalizacji. Wymóg ten ma wyraz w ustawie z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji oraz Wytycznych Ministra Rozwoju w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020. Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji umożliwia trafne, oparte na rzetelnych i aktualnych informacjach sformułowanie wizji i celów rewitalizacji oraz identyfikację i skuteczne wdrażanie przedsięwzięć i projektów rewitalizacyjnych w średnim lub długim okresie.  Pełna, aktualna i wieloaspektowa pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji pełni bazę informacyjną do części planistycznej (strategicznej) programu rewitalizacji. Ponadto, dane pozyskane i przeanalizowane na etapie pogłębionej diagnozy stanowić powinny także element przygotowania i wdrożenia systemu monitorowania i oceny programu rewitalizacji.

Poprawnie przeprowadzona pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji wskazuje nie tylko rodzaje, przyczyny, czy terytorialny rozkład zjawisk kryzysowych (problemowych), identyfikuje także potencjały obszaru rewitalizacji, przyczyniając się do zobrazowania potrzeb rewitalizacyjnych i ich skali oraz precyzyjnego zdefiniowania interesariuszy rewitalizacji. Poznanie tych potrzeb, prowadzone za pomocą badań ilościowych i jakościowych (ankiety, wywiady, spacery badawcze, kawiarenki i spotkania obywatelskie itp.) jest warunkiem trafności zakreślenia wizji i celów rewitalizacji oraz konkretnych kierunków działań i przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Ocena skali potrzeb powinna odpowiadać na pytania:

• czego potrzebują mieszkańcy obszaru rewitalizacji, ich poszczególne grupy (rodziny, dzieci, młodzież, seniorzy, długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni, osoby prowadzące drobną działalność gospodarczą itd.)?
• które z potrzeb są najbardziej palące i wymagają najpilniejszych działań? do kogo w pierwszej kolejności adresować interwencje?
• które potrzeby dotykają najliczniejszą grupę mieszkańców i/lub innych specyficznych użytkowników obszaru rewitalizacji?
• jakie zasoby trzeba wykorzystać do zaspokojenia potrzeb rewitalizacyjnych? jak wykorzystać potencjały obszaru rewitalizacji do zaspokojenia potrzeb rewitalizacyjnych?
• przez kogo powinny być zaspokajane poszczególne potrzeby – przez władze miasta lub jednostki im podległe, przez samych mieszkańców, rynek, organizacje społeczne? A może (co jest częstym zjawiskiem) potrzeby powinny być zaspokajane wspólnie przez różne podmioty?

Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji powinna wskazać, bezpośrednio lub pośrednio, na hierarchię i skalę potrzeb rewitalizacyjnych. Opracowanie szczegółowej diagnozy obszaru rewitalizacji daje możliwość skoncentrowanego odziaływania na obszar rewitalizacji, a także, co równie istotne, pozwala na planowanie projektów o ściśle rewitalizacyjnym charakterze, tj. takich, które przyczyniają się do osiągania celów rewitalizacji. Należy podkreślić, że możliwe jest uznawanie projektów realizowanych poza obszarem rewitalizacji za projekty rewitalizacyjne, o ile służą one realizacji celów programu rewitalizacji – dotyczy to w szczególności inicjatyw społecznych, gdzie rozwiązania dedykowane społeczności obszaru rewitalizacji mają uzasadnienie podejmowania ich poza tym obszarem. Wymaga to jednak precyzyjnej analizy i szczegółowego uzasadnienia w programie rewitalizacji, do czego konieczna jest precyzyjna identyfikacja potrzeb w pogłębionej diagnozie obszaru rewitalizacji.

Analiza obszaru rewitalizacji Przedmieścia Oławskiego i Odrzańskiego Wrocławia jako inspiracja dla innych gmin

Szukając inspiracji do tego, aby w bardzo zaawansowany i całościowy sposób przygotować pogłębioną analizę obszaru rewitalizacji, warto przyjrzeć się Lokalnemu Programowi Rewitalizacji Wrocławia na lata 2016-2018 (Uchwała nr XXIII/496/16 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 21 kwietnia 2016 r.) (dalej LPR). Wyróżniające cechy podejścia zastosowanego w zaprogramowaniu wrocławskiej rewitalizacji to konsekwencja, długofalowość i wieloaspektowość, wynikające z wieloletniego już doświadczenia w prowadzeniu odnowy miasta w oparciu o rzetelną informację i analizę.

Diagnoza obszarów rewitalizacji tj. Przedmieścia Oławskiego oraz Przedmieścia Odrzańskiego (Nadodrza) zawarta we wrocławskim LPR może stanowić inspirację dla samorządów, które szukają efektywnych sposobów na prowadzenie długofalowych, konsekwentnych działań rewitalizacyjnych i są gotowe zainwestować w to konieczny czas i energię swoich kadr. W rewitalizacji bowiem, tak jak w innych ambitnych i wieloaspektowych zintegrowanych działaniach, ciągłość pracy analitycznej, programowej i wdrożeniowej to jeden z podstawowych warunków sukcesu. Istotny jest także warsztat (metoda) pracy rewitalizatorów we Wrocławiu – akcentuje się w nim umiejętność spojrzenia na miasto i jego problemy w sposób szerszy niż tylko analiza danych liczbowych, ale taki, w którym poszukiwane są informacje pomagające trafnie zdiagnozować dany problem i jego skalę, a następnie wspomóc programowanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych.

Zakres i źródła zasilania szczegółowej analizy

W pracach nad LPR Wrocławia, po delimitacji obszaru rewitalizacji, bardzo ważnym i koniecznym działaniem było pozyskanie pełnej i szczegółowej wiedzy na temat obu podobszarów rewitalizacji (Przedmieście Odrzańskiego oraz Przedmieścia Oławskiego) w sferach przestrzenno-funkcjonalnej, środowiskowej, społecznej i gospodarczej. Dane, podobnie jak w innych miastach, trzeba było pozyskać z wielu różnych źródeł. Pozyskiwano je ze źródeł Gminy i innych instytucji, takich jak Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Policja, Powiatowy Urząd Pracy. Co ważne, informacje na temat obszarów były także gromadzone (lub aktualizowane i weryfikowane) w wyniku spotkań z interesariuszami, konsultacji i wizji lokalnych.

Wynikiem tych prac, które wymagały wielomiesięcznej pracy kilkuosobowego zespołu, jest pogłębiona Diagnoza obszaru wsparcia zawarta w LPR. Diagnoza ta stanowi uzasadnienie planowanych działań, ale także inspirację dla czytających LPR do kreowania własnych, dużych lub małych, dodatkowych pomysłów na działania dla Nadodrza lub Przedmieścia Oławskiego w ramach programu rewitalizacji. Obszerność diagnozy, oraz całego LPR, która może stanowić pewne utrudnienie w odbiorze dla osób nie pracujących na co dzień z dokumentami tego typu, uzasadniona jest potrzebą wskazania szerokiego spektrum uwarunkowań, kryzysowych zjawisk, potencjałów oraz ich powiązań.

Diagnoza wykorzystuje i odnosi się szczególnie do treści innych ważnych dla rewitalizacji dokumentów Miasta. Dotyczy to zwłaszcza: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia i Strategii „Wrocław w perspektywie 2020 plus”, a także – co jest warte szczególnego podkreślenia – do Zintegrowanej strategii rewitalizacji dla Przedmieścia Oławskiego oraz tzw. Masterplanów zarówno dla Przedmieścia Oławskiego jak i Nadodrza. Każdemu z obszarów poświęcono odrębną część diagnozy, podzieloną na informacje ogólne, aspekty funkcjonalno-przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe.

Każda z części diagnozy, ma na celu skondensowane, ale równocześnie pełne opisanie uwarunkowań oraz przedstawienie wynikających z nich wniosków. Dobór podrozdziałów oraz ich treść stanowią przykład wieloaspektowości diagnozy – chociażby w części dotyczącej aspektów funkcjonalno-przestrzennych dla każdego z obszarów opisane są: układ urbanistyczny i struktura przestrzenna; struktura funkcjonalna; parcelacja, wykorzystanie gruntu i własność; komunikacja kołowa i parkowanie; komunikacja publiczna; komunikacja piesza i rowerowa; przestrzenie publiczne i zieleń; mieszkalnictwo. W części dotyczącej aspektów społecznych są to: struktura wieku; bezrobocie; pomoc społeczna; przestępczość; aktywność społeczna i obywatelska; edukacja; kultura. W aspektach gospodarczych: oferta handlowo – usługowa; nowe inwestycje i potencjał inwestycyjny. W aspektach środowiskowych: analiza terenów zielonych; zagrożenie powodziowe; hałas; zanieczyszczenie powietrza; gleby.

Pogłębiona diagnoza obszaru rewitalizacji we wrocławskim LPR charakteryzuje się wysokiej jakości formą językową i graficzną. Mimo, że użyta nomenklatura jest trudna ze względu na konieczność stosowania profesjonalnych i formalnych terminów, widać efekt starań, aby informacje przekazane zostały w skondensowany, zrozumiały sposób, który pozwala na zrozumienie dokumentu przez nieprofesjonalistów. Zdania stosowane w diagnozie są proste, a autorzy nie unikali stosowania lokalnych nazw zdegradowanych fragmentów miasta i wyrażeń potocznych, które ułatwiają zidentyfikowanie obszaru i zrozumienie omawianych zagadnień.

Ważnym elementem diagnozy są mapy i ilustracje – ich bogata zawartość, wysoka wartość informacyjna, dokładność i przejrzystość stanowią z pewnością modelowy przykład dla innych samorządów.

Przykładowe mapy i rysunki z pogłębionej diagnozy:

Przykład 1: Ilustracja funkcji użytkowych nieruchomości na całym Przedmieściu Oławskim, której opracowanie wymagało nie tylko pozyskania i analizy danych urzędowych, ale także przeprowadzenia „inwentaryzacji” poprzez spacery badawcze.

Przykład 2: Analiza koncentracji inwestycji mieszkaniowych obrazująca powstawanie nowych obiektów mieszkalnych (często jako uzupełnienia zabudowy śródmiejskiej) bazująca na tzw. „mapie cieplnej” (heat map).

Przykład 3: Zobrazowanie efektów działań rewitalizacyjnych w tzw. pierwszym okresie wspierania rewitalizacji tj. przed rokiem 2015– przykład dążenia do zapewniania komplementarności międzyokresowej.

Przykład 4: Analiza przestępczości – dbałość, aby forma prezentacji (czytelny kartodiagram) pozwalała na zrozumienie treści przez wszystkie osoby uczestniczące w konsultacjach i realizacji programu.

Podsumowaniem diagnozy są analizy SWOT (odrębne dla Nadodrza i Przedmieścia Oławskiego), w których na uwagę zasługuje rzetelność opracowania części dotyczącej potencjałów tych obszarów: „mocnych stron” i „szans”.

Masterplan wsparciem w przygotowaniu analiz obszaru rewitalizacji

Interesującym podejściem w pracach nad pogłębioną diagnozą LPR Wrocławia było wykorzystanie opracowanych wcześniej tzw. Masterplanów dla dwóch części obszaru rewitalizacji. Oba Masterplany – pierwszy dla Nadodrza, drugi dla Przedmieścia Oławskiego są jednym z głównych materiałów wykorzystanych w przygotowaniu diagnozy obszaru rewitalizacji, zawartej w programie rewitalizacji. Masterplan to, w przypadku Wrocławia, dokument diagnostyczno-planistyczny, będący podstawą dla systemu przygotowania i realizacji działań inwestycyjnych i nieinwestycyjnych, cechujący się interdyscyplinarnym podejściem. Masterplan to zatem swoista encyklopedia wiedzy o obszarach rewitalizacji, która pozwala prowadzić rewitalizację z uwzględnieniem różnorodności problemów i czynników degradacji danego obszaru.

Początki przygotowania Masterplanu Nadodrza sięgają roku 2011 – w momencie, kiedy w wyniku prowadzonych wcześniej rozmaitych działań zmieniał się już wizerunek tej ważnej, ale wciąż problemowej części Wrocławia. Podjęcie pracy nad Masterplanem wynikało z szeroko podzielanego przekonania, że dla osiągnięcia trwałych i długofalowych zmian potrzebne było określenie klarownej i możliwie pełnej wizji dalszego rozwoju tego obszaru. W przypadku obszaru Nadodrza we Wrocławiu Masterplan składa się z dwóch części: diagnostycznej (Analizy) i planistycznej (Koncepcja). Należy pamiętać, że kilka lat temu, w okresie braku regulacji prawnych w zakresie rewitalizacji, Masterplan stanowił olbrzymie wsparcie dla prowadzenia rewitalizacji w sposób partycypacyjny, ambitny i całościowy.

W 2013 roku rozpoczęto prace nad Masterplanem dla Przedmieścia Oławskiego. Różnice między obydwoma Masterplanami wynikają oczywiście nie tylko z tych doświadczeń i udoskonalanych metod pracy, ale oczywiście również z różnic pomiędzy tymi obszarami i ich uwarunkowaniami rozwojowymi. Z pewnością swego rodzaju sukces pierwszego Masterplanu spowodował decyzję o rozwijaniu i pogłębianiu tego sposobu analizowania innych obszarów Wrocławia.

Sposób pracy nad diagnozą poszczególnych obszarów rzutuje na jakość opracowanego programu rewitalizacji. Gros wiedzy zawartej w Masterplanach uzyskano w ramach przeprowadzonych spotkań z mieszkańcami, spacerów badawczych, ciągłej obserwacji zmian na obszarze i dzięki zaangażowaniu w rozmowę o programie szerokiego grona interesariuszy. Luki informacyjne, które pozostały niepokryte Masterplanami uzupełniono informacjami z dodatkowych badań i inwentaryzacji obszaru rewitalizacji dotyczących różnych sfer problemowych. Chęć poznania obszaru rewitalizacji jest najważniejszą cechą, którą powinien charakteryzować zespół opracowujący diagnozę obszaru. To zadanie może być trudne i wymagać dużo zaangażowania i przezwyciężania różnych przeciwności, ale jest kluczem do opracowania materiału, który będzie mógł być podstawą dla dobrego programu rewitalizacji.

Wrocław przez lata zgromadził duże doświadczenie w programowaniu i prowadzeniu rewitalizacji. Można postawić tezę, że kompletność, trafność i zaawansowana forma diagnozy są wynikiem ciągłości działań i konsekwencji działań samorządu w zakresie prowadzenie rewitalizacji.

Systematyczny monitoring procesów rozwojowych miasta pomaga prowadzeniu diagnozy na rzecz rewitalizacji

Coraz ważniejszym narzędziem przygotowania diagnozy jest miejski System Informacji Przestrzennej (GIS) oraz rozmaitego rodzaju systemy audytu miejskiego. Prace nad pierwszym Masterplanem (Nadodrza) we Wrocławiu były oparte głównie na „ręcznym” gromadzeniu, analizowaniu i ilustrowaniu danych. Przy drugim Masterplanie (Przedmieścia Oławskiego), coraz bardzo przydatne były dane i informacje dostępne w rozwijanym systemie informacji przestrzennej miasta. Dostępność poszczególnych warstw danych, istotnych dla opracowania diagnozy obszaru rewitalizacji, była bowiem jeszcze kilka lat temu niewielka, jednak z roku na rok wzrasta i staje się coraz bogatsza. Wpływa to na efektywność monitorowania sytuacji na obszarze rewitalizacji oraz przyszłą aktualizację diagnozy i programu. Miasta posiadające funkcjonujące i zwierające duży zasób informacji Systemy Informacji Przestrzennej, z większą łatwością i precyzją mogą diagnozować i monitorować zjawiska kryzysowe czy działania rewitalizacyjne.

Zaawansowana diagnoza programu rewitalizacji świadczy o dogłębnej znajomości miasta, na którą składa się nie tylko doskonalenie warsztatu, ale także stabilność instytucjonalna w realizacji zadań związanych z odnową miasta. W konsekwencji, we Wrocławiu powołano specjalny podmiot odpowiedzialny za koordynację procesu rewitalizacji w mieście (spółka Wrocławska Rewitalizacja) i wyposażono go w niezbędne zasoby i procedury. W polskich miastach to na razie rzadko stosowane rozwiązanie.

Przedstawiciele Wrocławskiej Rewitalizacji chętnie dzielą się wiedzą, doświadczeniem oraz metodami, które wykorzystują w swojej pracy. Miasta i gminy zainteresowane pogłębieniem informacji o treści czy sporządzaniu poszczególnych części diagnozy, mogą liczyć na otwartość i chęć przekazywania dobrych praktyk i rozwiązań.

Strona internetowa Wrocławskiej Rewitalizacji

Podsumowując, można wnioskować, że czynnikami przesądzającymi o wysokiej jakości diagnozy we wrocławskim LPR były:

1. Ciągłość analiz i programów rewitalizacji i wynikające z niej doświadczenie i wiedza w samorządzie miejskim -> warto, aby zespół odpowiedzialny za koordynację rewitalizacji w danym mieście dbał o to, by gromadzone dane i informacje były aktualizowane i możliwie pełne, warto także inspirować się rozwiązaniami w innych miastach.
2. Potencjał instytucjonalny – gros diagnozy powstało własnymi siłami Wrocławskiej Rewitalizacji, w której istotna jest ciągłość kadrowa -> warto budować sprawny zespół odpowiedzialny za rewitalizację w mieście, inwestować w jego kompetencje, wiedzę, zdolności analityczne i komunikacyjne oraz wymieniać doświadczenia.
3. Potencjał współpracy Wrocławskiej Rewitalizacji, urzędników i innych interesariuszy, ugruntowany i rozwijany osiągniętymi już efektami i sukcesami w dotychczasowych działaniach rewitalizacyjnych -> sukces wspólnych działań rewitalizacyjnych na danym obszarze lub w pewnym zakresie powinien stanowić bazę do dalszych efektywnych przedsięwzięć, warto rozwijać sieci lokalnej współpracy i wzajemnie się motywować.
4. Obok zaawansowanych analiz danych ilościowych, szerokie użycie danych jakościowych -> warto stosować i rozwijać sposoby bezpośredniego pozyskiwania informacji „w terenie”, takie jak np. spacery badawcze, wywiady, badania, ankiety, inwentaryzacje, które pozwalają na zderzenie danych ilościowych z odczuciami mieszkańców.
5. Klarowne przedstawianie wniosków z analiz -> warto pochylić się nad przyjaznym językiem programu rewitalizacji; także ustawa o rewitalizacji akcentuje znaczenie dążenia do ułatwiania zrozumienia prezentowanych treści, użycia wizualizacji czy skrótów i zestawień informacji sporządzonych w języku niespecjalistycznym.
6. Przejrzyste ilustracje, rysunki, mapy i tabele, które niosą wysoką wartość informacyjną -> obraz warty jest tysiąc słów – w rewitalizacji czasem nawet więcej.
7. Wykorzystanie miejskiego GIS – systemu informacji przestrzennej -> warto rozwijać funkcjonalność i zawartość merytoryczną miejskiego GIS, pomaga to nie tylko w diagnozowaniu, ale też w monitorowaniu wdrażania programu rewitalizacji.
8. Wysoka jakość diagnozy wymaga odpowiedniego czasu na przygotowanie: opracowanie metodologii, pozyskanie danych, analizy jakościowe i ilościowe, spotkania i konsultacje i inne -> ten „długi rozbieg”, dający nie tylko gromadzenie wiedzy o podobszarach rewitalizacji, ale stanowiący również ważny etap (czasami pierwszej) rozmowy z mieszkańcami o programie rewitalizacji, to duża, ale ważna inwestycja w przygotowanie ambitnego i skutecznego procesu rewitalizacji.