Żyrardów

Rewitalizacja motorem przemian Żyrardowa

Żyrardów to 40-tysięczne miasto położone 45 kilometrów od Warszawy. Przez ponad 150 lat nazywany był „polską stolicą lnu” – europejską potęgą przemysłu włókienniczego, miastem którego rytm i życie wyznaczała fabryka wyrobów lnianych. Przełożyło się to także na rozwiązania urbanistyczno-architektoniczne miasta. Żyrardów zbudowano według modelu miasta ogrodu, miasta idealnego. Regularna siatka ulic, dużo zieleni, wyraźny podział na część mieszkaniową oraz przemysłową, to najbardziej charakterystyczne elementy XIX-wiecznego Żyrardowa. Lata 90. XX wieku przyniosły upadek większości polskich przedsiębiorstw branży włókienniczej, w tym żyrardowskiego zakładu, co wpłynęło na funkcjonowanie całego miasta.

Obszar rewitalizacji został wyznaczony w centralnej strefie miasta obejmującej przede wszystkim zabytkowy XIX-wieczny kompleks mieszkalno-fabryczny stanowiący Pomnik Historii. Osada fabryczna to osiedle murowanych z czerwonej cegły domów dla robotników, dzielnica willowa dla kadry kierowniczej i właścicieli fabryki, zabudowania poprzemysłowe wraz z przylegającym do nich systemem wodnym, a także szereg budynków użyteczności publicznej – kościoły, szkoły, przedszkole, szpital, resursa, dom kultury, a także pralnia i łaźnia miejska.

Dzięki modzie na adaptację obiektów pofabrycznych, Żyrardów ze swoją unikatową architekturą industrialną ma szansę przeżyć prawdziwy renesans. Jednak rewitalizacja w Żyrardowie postrzegana jest nie tylko jako szansa na modernizację zaniedbanej infrastruktury, lecz również jako impuls do społeczno-gospodarczego rozwoju. W ramach projektu modelowego „Rewitalizacja Miasta Żyrardowa motorem przemian społeczno-gospodarczych” zaplanowano działania, które mają pomóc miastu przygotować się do sprostania wyzwaniom rewitalizacyjnym, tj. wsparcie remontów zabytkowych budynków oraz  wykorzystanie potencjału lokalnych organizacji pozarządowych. Ponieważ proces zmian wiąże się z kosztami, to finansowanie działań rewitalizacyjnych staje się głównym problemem wymagającym opracowania modelowych rozwiązań.

Przygotowanie procesu rewitalizacji

Obecnie miasto dysponuje Programem Rewitalizacji Miasta Żyrardowa do 2020 roku. W ramach projektu opracowywano założenia gminnego programu rewitalizacji w reżimie ustawowym. W tym celu przeprowadzono szereg analiz i na tej podstawie przygotowano diagnozę w celu wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Obszar rewitalizacji wyznaczono Uchwałą Rady Miasta Żyrardowa z dnia 30 sierpnia 2018 r. Następnie przystąpiono do sporządzenia GPR – opracowano szczegółową charakterystykę obszaru rewitalizacji oraz prowadzono program partycypacyjno-edukacyjny dla mieszkańców miasta, aby zachęcić ich do włączenia się w działania rewitalizacyjne. Celem jest uchwalenie gminnego programu rewitalizacji w 2020 r.

Ważnym działaniem było także wzmocnienie zdolności instytucjonalnych miasta do prowadzenia działań rewitalizacyjnych. W tym celu przeprowadzono szkolenia z zakresu rewitalizacji dla pracowników Urzędu Miasta i  przedstawicieli instytucji publicznych oraz dla przedstawicieli spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych, prywatnych inwestorów i NGO’s. Zorganizowano wizyty studyjne, dzięki którym poznano przykłady  dobrych praktyk z innych polskich miast, ale także zagranicznych. Co najważniejsze, aby podnieść rangę rewitalizacji i wskazać, że stanowi ona jeden z priorytetów miasta, w strukturze Urzędu Miasta wyodrębniono Wydział Rewitalizacji i Rozwoju.

Materiały do pobrania:

• Uchwała w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji Miasta Żyrardowa (ZIP 17 MB)
• Ocena Żyrardowa na tle innych miast regionu (ZIP 4 MB)

Nowe życie zabytkowej Osady Fabrycznej

Najważniejszą częścią obszaru rewitalizacji jest XIX-wieczny kompleks mieszkalno-fabryczny stanowiący Pomnik Historii. Na tym obszarze realizowane są działania mające poprawić jakość przestrzeni miejskiej oraz chronić dziedzictwo kulturowe. Należą do nich: modelowe podwórko, remont ulicy Lniarskiej oraz katalog powtarzalnych projektów stolarki okiennej i drzwiowej. Działania mają poprawić jakość życia mieszkańców oraz podkreślić wartość zabytkową zespołu.

Modelowe podwórko

W ramach projektu została przygotowana dokumentacja techniczna na zagospodarowanie podwórka przy ul. Strażackiej 3. Podwórko położone jest na terenie XIX-wiecznej osady fabrycznej i objęte jest wpisem do rejestru zabytków. Wybrane podwórko wyróżnia się wśród pozostałych zlokalizowanych na osiedlu robotniczym innym układem budynków, peryferyjnym położeniem, sąsiedztwem usług oświatowych, a także funkcjonowaniem w jednym z budynków świetlicy środowiskowej. Uznano, że przygotowanie dokumentacji, a następnie realizacja części zaplanowanych prac oprócz oczywistych korzyści dla mieszkańców jak poprawa jakości życia, estetyzacja przestrzeni, przyczyni się również do wzrostu bezpieczeństwa, wykorzystania w efektywniejszy sposób podwórka do prowadzenia zajęć w ramach świetlicy środowiskowej.

Przed rozpoczęciem prac nad koncepcją zagospodarowania terenu przeprowadzono warsztaty z podopiecznymi świetlicy środowiskowej oraz spotkanie konsultacyjne z mieszkańcami pobliskich budynków.  Biorąc pod uwagę wnioski i rekomendacje z przeprowadzonych spotkań i warsztatów powstała ostateczna koncepcja, a następnie na jej podstawie dokumentacja techniczna. Dzięki opracowanej dokumentacji na podwórku przy ul. Strażackiej 3 rozpoczęto realizację zagospodarowania terenu. Dotychczas wykonano wiatę śmietnikową, pielęgnacją drzewostanu. W najbliższym czasie zaplanowano wykonanie ogrodzenia. W kolejnych latach, w miarę możliwości finansowych, będą realizowane pozostałe elementy zagospodarowania. Równolegle do działań infrastrukturalnych planowane są i realizowane działania społeczne – głównie we współpracy z NGO prowadzącym świetlicę środowiskową

Materiał do pobrania

Koncepcja zagospodarowania podwórka (PDF 5 MB)

Katalog powtarzalnych projektów stolarki okiennej i drzwiowej

Opracowaniem objęte zostały budynki zabytkowe o funkcji mieszkaniowej znajdującej się w granicach Pomnika Historii oraz ujęte w ewidencji zabytków znajdujące się na obszarze rewitalizacji (łącznie 128 budynków). Inwentaryzacja opracowana została w roku 2018. W przypadku braku zachowania zabytkowej stolarki oraz braku materiałów archiwalnych, w budynkach został zaprojektowany typ stolarki nawiązujący do pierwotnego charakteru zabudowy oraz funkcji obiektu. Katalog dotyczy stolarki występującej w części mieszkalnej i wspólnej (klatki schodowe), nie obejmuje natomiast lokali usługowych i handlowych.  W rezultacie wyodrębniono ok. 70 typów stolarki okiennej i 30 typów stolarki drzwiowej.  Każdy typ okna i drzwi posiada schematyczny rysunek prezentujący inwentaryzowany typ stolarki. Opracowane zostało także zbiorcze zestawienie profili okiennych, które najczęściej występowały w stolarce okiennej Żyrardowa.

Katalog stanowić ma wytyczne w jaki sposób zachowywać oryginalny wygląd zabytkowych budynków mieszkalnych, na remont których będzie można pozyskać środki w ramach Lokalnego Funduszu Rewitalizacji (dotacje konserwatorskie).

Materiały do pobrania

Katalog „Projekty powtarzalnej stolarki okiennej i drzwiowej dla zabytkowej zabudowy mieszkaniowej” (PDF 77 MB) 

Remont ulicy Lniarskiej

W ramach projektu przygotowano projekt budowlany i wykonawczy ulicy Lniarskiej wraz z infrastrukturą techniczną, organizacją ruchu, małą architekturą i zielenią. Przygotowanie dokumentacji poprzedziło wypracowanie wspólnie z mieszkańcami koncepcji zagospodarowania. Zgodnie z wizją miasta remont ulicy Lniarskiej przyczynić ma się do wykreowania istotnej przestrzeni publicznej w Żyrardowie. Podział przestrzeni na różne strefy wzajemnie się przenikające pozwoli na swobodne korzystanie z niej zarówno mieszkańcom, przedsiębiorcom, jak i turystom. Ponadto dopełniony zostanie system komunikacyjny na terenie dawnych Zakładów Lniarskich, ułatwiając przemieszczanie się w strefie centralnej miasta. Remont ul. Lniarskiej ma zostać uwzględniony w gminnym programie rewitalizacji jako jedna z kluczowych inwestycji. Inwestycja ta jest ściśle powiązana z adaptacją dawnej tkalni położonej bezpośrednio przy ulicy realizowaną przez inwestora prywatnego, dla którego koncepcja miasta stanowić może inspirację i wytyczne do wykonania części prac.

Program edukacyjno-partycypacyjny 

Podczas całego okresu realizacji projektu modelowego wdrażano program edukacyjny.  Program podzielony został na dwie główne części. Pierwsza dotyczyła działań partycypacyjnych i aktywizacyjnych prowadzonych w związku z przygotowaniem miasta do opracowania gminnego programu rewitalizacji oraz projektów zagospodarowania przestrzeni, w tym przygotowania NGO-sów do realizacji projektów rewitalizacyjnych. Druga część została przygotowana z myślą o cyklicznym wdrażaniu w szkołach podstawowych zlokalizowanych na terenie Żyrardowa.

Diagnoza obszaru rewitalizacji wskazała, że kluczowym problemem jest niski poziom kapitału społecznego objawiający się m.in. brakiem odpowiedzialności za wspólną przestrzeń, brakiem dbałości o obiekty historycznie i kulturowe ważne dla Żyrardowa. W związku z tym program edukacyjny ma na celu:

• budowanie tożsamości lokalnej dzięki pokazaniu historii miasta, charakterystycznych elementów i postaci z nim związanych. 
• podnoszenie poziomu kapitału społecznego mieszkańców miasta.
• zapoznanie z pojęciem rewitalizacji oraz wynikającymi z tego zmianami w przyszłości. 

Program realizowano za pomocą zróżnicowanych form:

1. mobilne punkty konsultacyjne – punkty organizowano w różnych miejscach obszaru rewitalizacji. Odwiedzający mieli możliwość bezpośredniej rozmowy z Prezydentem Miasta Żyrardowa, pracownikami Urzędu Miasta Żyrardowa oraz zewnętrznymi konsultantami. Podczas spotkań mieszkańcy i inni uczestnicy zgłaszali uwagi do wstępnie wyznaczonego obszaru rewitalizacji, opowiadali o występujących problemach na obszarze rewitalizacji, potrzebach mieszkańców, czy potencjałach miasta.
2. spacery z przewodnikiem miały charakter rozrywkowo-edukacyjny. Uczestnicy mieli okazję poznać historię przemysłowego Żyrardowa, rozwój terenów zieleni, które do dziś pełnią ważną rolę w mieście, czy dzieje budynków oświatowych. Przewodnicy opowiadali również o sposobie spędzania czasu wolnego, modzie i metodach nauczania w XIX-wiecznym mieście.
3. mikro-festyny to wydarzenia mające na celu urozmaicenie oferty kulturalnej, skierowanej szczególnie do mieszkańców obszaru rewitalizacji. W ich trakcie prowadzono warsztaty rękodzielnicze dla dzieci i młodzieży, organizowano występy lokalnych artystów oraz inne animacje m.in. tworzenie pocztówek z Żyrardowa. Każdy mikro-festyn miał inny motyw przewodni np. karnawał, czy podróże z książką. W ramach jednego z nich na terenie Przedszkola nr 9 powstał mural.
4. gry miejskie to zabawa dla całych rodzin. Spośród wszystkich działań cieszyły się największym zainteresowaniem. Dzieci wraz z rodzicami i dziadkami stawiły wyzwanie czterem grom, podczas których rozwiązywali zadania m.in. z zakresu dawnych gier i zabaw, czytelnictwa, czy rozpoznawania roślin.
5. spacery badawcze to forma krótkiego spaceru z mieszkańcami danego obszaru po najbliższej okolicy. Podczas wydarzeń toczyły się rozmowy o problemach, potrzebach użytkowników tej przestrzeni. Większość spacerów koncentrowała się na omówieniu bieżących wyzwań i podjęciu niezbędnych działań w miejscu zamieszkania uczestników. Zostały zorganizowane również spacery tematyczne dotyczące bezpieczeństwa w mieście i rozwoju przedsiębiorczości.
6. spotkania z mieszkańcami były prowadzone przy wykorzystaniu różnych metod m.in. warsztatowej i world cafe. Najczęściej prezentowano i dyskutowano o przełomowych działaniach w ramach rewitalizacji Miasta Żyrardowa. Dla najmłodszych uczestników czekali animatorzy, aby wspólnie spędzić czas na warsztatach kreatywnych.

Jednym z elementów składowych programu są scenariusze zajęć lekcyjnych (ok. 2-3 h lekcyjnych) wraz z materiałami pomocniczymi i informacyjnymi dla nauczycieli. Scenariusze służyć mają przeprowadzeniu lekcji, podczas których uczniowie poznają pojęcie rewitalizacji, budowana będzie tożsamość lokalna i rozbudzone zostanie w nich zainteresowanie historią swojego miejsca zamieszkania. Scenariusze zajęć są zgodne z podstawą programową dla szkół podstawowych w zakresie edukacji regionalnej.

Ponieważ istniejący na terenie miasta potencjał organizacji pozarządowych, nie jest w pełni wykorzystywany, w ramach programu przeprowadzono warsztaty dla lokalnych organizacji pozarządowych pn. „Pomysł na partycypację”. Warsztaty miały przygotować NGO-sy do realizacji projektów na rzecz lokalnej społeczności.

Dopełnieniem działań edukacyjnych i informacyjnych jest Kwartalnik „Rewitalizujemy Żyrardów”, zawierający kwartalne podsumowanie realizowanych działań.

Materiały do pobrania

• Diagnoza stanu ekonomii społecznej na terenie miasta Żyrardowa wraz z określeniem kluczowych potrzeb w tym zakresie oraz sposobów finansowania działań (PDF 804 KB)
• Program edukacyjny (ZIP 19 MB)

Aktywizacja potencjału żyrardowskich organizacji pozarządowych

Jednym z celów rewitalizacji jest aktywizacja potencjału żyrardowskich organizacji pozarządowych. Służą temu konkursy dla organizacji pozarządowych na realizacje mini projektów na rzecz społeczności lokalnej. W celu uzyskania dotacji organizacje muszą zaplanować współpracę z mieszkańcami obszaru rewitalizacji, a nie tylko jednorazowe zdarzenia. Współpraca ta ma nieść za sobą trwałą, widoczną zmianę w środowisku lokalnym.  

W konkursie przeprowadzonym w 2019 r. jedna organizacja mogła ubiegać się maksymalnie o wsparcie 3 projektów, każdy o wartości dofinansowania od 500,00 zł do 12 500,00 zł. Finalnie dofinansowanie uzyskało 10 projektów złożonych przez 6 organizacji pozarządowych. Jedną z nich było Stowarzyszenie Świetlik, które otrzymało dofinansowanie na trzy projekty. Ta organizacja pozarządowa prowadzi w Żyrardowie od wielu lat świetlicę środowiskową zlokalizowaną na modelowym podwórku przy ul. Strażackiej 3. Jest to kluczowe miejsce w mieście, ponieważ wspiera najmłodszych żyrardowian w nauce, a także prowadzi działalność z zakresu rozwiązywania problemów społecznych. Otrzymane dofinansowanie umożliwiło wzbogacenie oferty świetlicy. Dwa projekty były skierowane do rodzin i obejmowały wspólne spędzanie czasu i zabawy (np. warsztaty manualne, gry planszowe). Jeden z nich skierowany był do rodziców, w ramach którego zorganizowano warsztaty umiejętności wychowawczych.

Koleje stowarzyszenie – Stowarzyszenie Otwórz – otrzymało dofinansowanie na dwa projekty. Jeden dotyczył międzypokoleniowych warsztatów fotograficznych. Uczestnicy w poszukiwaniu inspiracji i odpowiednich ujęć wychodzili na wspólne spacery po obszarze rewitalizacji, dzięki czemu poznawali swoje najbliższe otoczenie. Drugi projekt polegał na wykreowaniu przyjaznej przestrzeni sąsiedzkiej. Tworzenie wspólnie ogrodu sąsiedzkiego zapoczątkowało integrację społeczną oraz zmianę podejścia do najbliższego otoczenia.

Konkursy będą kontynuowane jako element Lokalnego Funduszu Rewitalizacji.

Materiały do pobrania:

Konkurs dla NGO (ZIP 14 MB)  

 Lokalny Fundusz Rewitalizacji 

W procesie rewitalizacji kluczowy efekt osiągany jest w sytuacji włączenia podmiotów prywatnych do realizacji działań społecznych i inwestycyjnych. Rolą strony publicznej jest stworzenie ku temu warunków formalno-prawnych. Aby wspierać mieszkańców i innych interesariuszy obszaru rewitalizacji w Żyrardowie zaprojektowano Lokalny Fundusz Rewitalizacji, na który będą składały się:

• Uchwała w sprawie określenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, położonym na obszarze miasta Żyrardowa,
• Uchwała w sprawie ustanowienia na obszarze rewitalizacji miasta Żyrardowa Specjalnej Strefy Rewitalizacji,
• Uchwała w sprawie uchwalenia trybu i szczegółowych kryteriów oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej,
• oraz roczne programy współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Każdy z wyżej wymienionych elementów w konsekwencji ma wspierać działania mieszkańców na obszarze rewitalizacji. Wymienione dwie pierwsze uchwały mają być podjęte w 2020 r. i są tak skonturowane aby się wzajemnie uzupełniały. Pierwsza będzie skierowana przede wszystkim do właścicieli budynków wpisanych do rejestru zabytków, natomiast druga będzie dotowała prace remontowe i konserwatorskie w budynkach wpisanych do gminnej ewidencji zabytków i nie objętych żadną ochroną konserwatorską.

Miastu zależy na aktywności społeczności lokalnej na obszarze rewitalizacji. W związku z tym przygotowano projekt uchwały, który zmienia kryteria oceny w ramach inicjatywy lokalnej, aby inicjatywy zgłaszane w granicach obszaru rewitalizacji były dodatkowo premiowane w stosunku do  pozostałej części miasta. Jest to wynikiem analizy, która wskazała że od 2016 r., czyli okresu obowiązywania tej uchwały, inicjatywy podejmowane były przede wszystkim na terenach peryferyjnych, a nie w centralnej części miasta, a to właśnie tu występuje koncentracja negatywnych zjawisk.

Aby pobudzić aktywność lokalnych NGO-sów na obszarze rewitalizacji postanowiono zmienić zapisy w programie współpracy miasta z organizacjami. W konsekwencji premiowane będą działania podejmowane przez organizacje pozarządowe na rzecz mieszkańców obszaru rewitalizacji.  Zakłada się, że prowadzone działania przez NGO-sy przyczynią się do wzrostu aktywności mieszkańców i niwelowaniu problemów na obszarze rewitalizacji.

Dodatkowo działania w zakresie rewitalizacji będą wyróżnione w budżecie miasta. Ma to pomóc w koordynowaniu wydatków oraz odwzorować  środki realnie przeznaczone na rewitalizację. Koncepcja funduszu rewitalizacji i doświadczenia Żyrardowa zostały opisane w publikacji pt. „Lokalny fundusz rewitalizacji na przykładzie Żyrardowa”. W opracowaniu znajdują się także projekty uchwał, które miasto planuje przyjąć w najbliższym czasie.

Poza wypracowaniem założeń do Lokalnego Funduszu Rewitalizacji, zorganizowano cykl spotkań z mieszkańcami, administratorami budynków i pracownikami Urzędu. Uczestnicy mieli szansę dowiedzieć się skąd można pozyskiwać fundusze na remonty, termomodernizacje budynków, a także zagospodarowanie podwórek. Pod nadzorem eksperta zainteresowane wspólnoty mogły przygotować wnioski o dofinansowanie i poznać proces inwestycyjny. Podsumowaniem warsztatów jest  „Praktyczny poradnik dla interesariuszy procesu rewitalizacji Miasta Żyrardowa. Planowanie, finansowanie i realizacja przedsięwzięć”. Poradnik sporządzony został jako kompendium wiedzy o możliwościach finansowania procesów rewitalizacyjnych w Żyrardowie. Zawiera instrukcje jak krok po kroku pozyskać dofinansowanie oraz przykłady działań. Podręcznik dedykowany jest przede wszystkim właścicielom nieruchomości, w tym wspólnotom mieszkaniowym.

Materiały do pobrania:

• Publikacja „Lokalny fundusz rewitalizacji na przykładzie Żyrardowa” (PDF 2 MB)
• Poradnik „Praktyczny poradnik dla interesariuszy procesu rewitalizacji Miasta Żyrardowa. Planowanie, finansowanie i realizacja przedsięwzięć” (PDF 15 MB) 

Modelowa Rewitalizacja Miast w Żyrardowie - film 

Obejrzyj film i zainspiruj się do działania. W Żyrardowie, dzięki udzielonej dotacji ze środków POPT 2014-2020, partycypacyjnie wypracowano zapisy Gminnego Programu Rewitalizacji, przygotowano koncepcję Funduszu Rewitalizacji w celu wsparcia mieszkańców i innych lokalnych podmiotów w ich działaniach inwestycyjnych, gospodarczych i społecznych. Wypracowano także założenia zagospodarowania żyrardowskich podwórek oraz katalog powtarzalnych projektów stolarki okiennej.

Więcej informacji

Więcej informacji o rewitalizacji w Żyrardowie na  stronie lokalnej bazy wiedzy rewitalizacja.zyrardow.pl/