Stalowa Wola

Mieszkańcy zmieniają miasto – rewitalizacja Stalowej Woli 

Stalowa Wola jest jednym z najmłodszych miast w Polsce. Miasto wyrosło w sposób naturalny obok zakładów metalurgiczno-mechanicznych (późniejszej Huty Stalowa Wola), których budowę rozpoczęto w 1937 roku. Plany rozwojowe miasta zatrzymał wybuch wojny. Same działania wojenne nie wyrządziły znacznych zniszczeń, jednak wymienili się mieszkańcy miasta – znaczna część mieszkańców, szczególnie spośród inteligencji i kadry kierowniczej opuściła Stalową Wolę, przybyli zaś repatrianci z innych regionów kraju. W latach powojennych dzięki Hucie Stalowa Wola zaczęła się dynamicznie rozwijać. W ciągu 60 lat z małego przyfabrycznego osiedla urosła do dużego miasta, dziś trzeciego pod względem ludności w województwie podkarpackim (obecnie miasto liczy blisko 60 tys. mieszkańców).

Podobnie jak wiele innych przemysłowych miast Stalowa Wola boryka się z wewnątrzmiejskimi dysproporcjami rozwojowymi. Koncentracja negatywnych zjawisk w sferze społecznej, przestrzennej, gospodarczej i środowiskowej dotyka najmocniej dwóch obszarów – Rozwadowa i Osiedla Fabrycznego. To na tych dwóch podobszarach rewitalizacji koncentruje się Lokalny Program Rewitalizacji dla Gminy Stalowa Wola na lata 2017-2023.

Rozwadów dziś jedna z części miasta, był niegdyś niezależnym miastem, ważnym na szlaku handlowym. Jego historia związana jest z polskimi rodami Rozwadowskich i Lubomirskich. W XIX wieku stał się ważnym węzłem kolejowym, posiada także ślady związane z mieszkającą tu społecznością ludności żydowskiej. W czasie wojny miasto wsławiło się silnym ruchem oporu, a później przez wiele lat, niejako wbrew narzucanym centralnie standardom, zachowało żywą tradycje drobnego handlu, przyciągając na zakupy także mieszkańców w dalszych okolic. Z kolei Osiedle Fabryczne jest świadectwem pierwszej zabudowy w powstającym pod koniec lat 30. XX w. mieście Stalowa Wola. Stanowi część zabytkowego układu urbanistycznego z okresu budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (niedawno otwarte zostało w mieście: Muzeum Centralnego Okręgu Przemysłowego). W dużej mierze zachował się pierwotny układ przestrzenny i liczne budynki z tamtego okresu. Osiedle może odwoływać się do śmiałej przedwojennej myśli wzniesienia od podstaw nowego przemysłowego miasta. Tradycję budują także opowieści najstarszego pokolenia, które z sentymentem wspomina lata świetności Stalowej Woli z okresu intensywnego rozwoju przemysłu ciężkiego. 

Planując rewitalizację w Stalowej Woli urzędnicy miejscy postawili sobie pytanie czy strona społeczna jest do niej przygotowana. Diagnoza miasta pokazała niski stopień aktywności obywatelskiej oraz brak dojrzałości mieszkańców do współdecydowania o sprawach ich dotyczących. Dlatego partycypacja społeczna została wskazana jako motyw przewodni projektu modelowego pn. Modelowanie kompleksowej rewitalizacji Stalowej Woli z wykorzystaniem narzędzi partycypacji społecznej (realizowany w latach 2016-2019).

• Lokalny Program Rewitalizacji dla Gminy Stalowa Wola na lata 2017-2023 (PDF 18 MB)
• Diagnoza służąca wyznaczeniu obszaru rewitalizacji w Gminie Stalowa Wola (PDF 6 MB)
• Mapa zasobów i potrzeb podobszarów rewitalizacji Rozwadów i Fabryczne w Gminie Stalowa Wola (PDF 4 MB)
• Raport z badań społecznych przeprowadzonych na podobszarach rewitalizacji Fabryczne i Rozwadów na potrzeby opracowania Lokalnego Programu Rewitalizacji dla Gminy Stalowa Wola na lata 2017-2020 (PDF 2 MB) 

Miejsca Aktywności Lokalnej czyli serce rewitalizacji 

W celu wsparcia społeczności lokalnej w procesie zmian w każdym podobszarze rewitalizacji uruchomiono Miejsca Aktywności Lokalnej (MAL). Zostały one utworzone w celu aktywizacji mieszkańców, a następnie budowania coraz pełniejszych form partycypacji w życiu osiedli i miasta. Ewolucja aktywności proponowanych w MAL-ach powiązana była ze wzrostem gotowości mieszkańców do podejmowania coraz bardziej złożonych wyzwań. Głównymi celami działalności MAL-i było: 

• prowadzenie zorganizowanych form spędzania czasu dla mieszkańców w każdej grupie wiekowej;
• promocja procesu rewitalizacji;
• identyfikacja liderów lokalnych czyli wyłonienie grupy osób, które zaangażują się w działania na rzecz społeczności;
• promocja idei inicjatyw sąsiedzkich. 

Prowadzenie MAL-ów powierzono wyłonionym w drodze otwartego konkursu ofert lokalnym organizacjom pozarządowym. W Rozwadowie MAL prowadziło Stowarzyszenie „Przyjazna Dłoń”, które urządziło się w niewielkim budynkiem należącym do parafii. MAL na osiedlu Fabrycznym poprowadziło Stowarzyszenie „Strefa Spotkań” działające przy Domu Kultury w Stalowej Woli. Siedziba MAL została zlokalizowana przy ul. Dmowskiego 11, po przejęciu niewykorzystanego, należącego do miasta budynku. 

Kluczowym etapem w procesie dojrzewania społeczności lokalnych do partycypacji było zachęcanie mieszkańców włączenia się w działania Miejsc Aktywności Lokalnej. MAL-e od samego początku były otwarte dla wszystkich, każdy mieszkaniec mógł przyjść, porozmawiać, napić się herbaty czy kawy. Stopniowo organizowano coraz więcej regularnych zajęć, ale konsekwentnie pozostawiono przestrzeń i czas na nieformalne spotkania, rozmowy i spontaniczne aktywności. Młodzież odrabiała lekcje, grała w ping-ponga, gry planszowe. Animatorzy sprawowali pieczę nad młodzieżą, a także prowadzili rozmowy z mieszkańcami, poznając problemy i potrzeby osób odwiedzających MAL. Jednocześnie starali się pozyskać osoby i organizacje, które mogłyby być partnerami w dalszej działalności. Pomieszczenia MAL-ów były udostępniane nieodpłatnie grupom mieszkańców oraz lokalnym organizacjom pozarządowym. Odbywały się tam spotkania organizacyjne, mające na celu omówienie realizacji wspólnych przedsięwzięć z innymi instytucjami. Bardzo ważną sferą działania MAL-i były zorganizowane formy spędzania czasu. W ofercie można było znaleźć regularne lub cykliczne zajęcia tematyczne dla różnych grup odbiorców. Część z nich prowadzili animatorzy, a część partnerzy (najczęściej prywatne osoby). Od początku jednym z celów, który stawiano MAL-om, było wyłonienie grupy osób, które zaangażują się w działania na rzecz społeczności. Ten aspekt był stale obecny w pracy operatorów, którzy starali się dostrzegać osoby mające potencjał, chęci i predyspozycje do takiej pracy. W efekcie doprowadzono do powstania Partnerstw na podobszarach rewitalizacji. Partnerstwo rozumiane jest w tym przypadku jako porozumienie między stowarzyszeniem prowadzącym Miejsce Aktywności Lokalnej a chętnymi mieszkańcami osiedla, w celu współtworzenia oferty dla mieszkańców. Partnerzy oferują swój czas i pomoc, współuczestniczą w kreowaniu wydarzeń organizowanych w punktach. Aktywizacja partnerów i przekonanie ich do zaoferowania własnego czasu i talentów na rzecz środowiska jest dużym sukcesem MAL-i.  MAL-e były także swoistymi lokalnymi agendami idei rewitalizacji oraz miały charakter łącznika pomiędzy lokalną społecznością i Urzędem. W MAL-ach odbywały się spotkania i warsztaty pokazujące rewitalizację jako kompleksowe działanie w celu odnowy społecznej, którą osiąga się w długim okresie. 

Jednym z kluczowych narzędzi działania MAL-i były konkursy na mikrogranty dedykowane mieszkańcom osiedli, mającym pomysł na ciekawe inicjatywy, które oprócz własnej pracy inicjatorów wymagają pewnych nakładów finansowych. Założono, że mikrogranty będą udzielane grupom nieformalnym, oddzielnie w dwóch podobszarach rewitalizacji, a przeprowadzenie postępowania zostanie powierzone operatorom Miejsc Aktywności Lokalnej. Konkursy na mikrogranty miały charakter cykliczny, a w kolejnych edycjach zmieniały się cele oraz rodzaj wspieranych inicjatyw, poczynając od realizacji prostych wydarzeń o charakterze integrującym, a kończąc na promowaniu działań w przestrzeni osiedli, mających na celu zagospodarowanie niewielkich obszarów czy wywołanie zmiany w wyglądzie osiedla. 

W efekcie na osiedlu Fabrycznym Granty sfinansowane zostały takie inicjatywy jak: warsztaty m.in. z zakresu savoir vivre, z psem terapeutycznym, filmowe czy odnawiania mebli; przygotowanie choreografii tanecznej w filmie promującym osiedle Fabryczne w Stalowej Woli; odnowienie skweru przed blokiem przy ul. Dmowskiego 11.; „Malujemy Fabryczne” – stworzenie przyjaznego otoczenia wokół placów zabaw poprzez pomalowanie zniszczonych murów. Na osiedlu Rozwadów wśród wybranych grantów znalazły się m.in.: zajęcia aktywizujące dla seniorów – cykliczne spotkania na profesjonalnych zajęciach fitness, projekt „Historia Rozwadowa opowiedziana inaczej” (projekt składał się z trzech zadań: warsztaty z młodzieżą mieszkającą w Rozwadowie przygotowujące do pełnienia roli Liderów Młodzieżowych, przygotowanie, wypromowanie i przeprowadzenie gry terenowej na obszarze Rozwadowa, przeprowadzenie konkursu fotograficznego na najciekawsze miejsce Rozwadowa z historią w tle, budowa hotelu dla owadów w ogrodzie ekologicznym przy Zespole Szkół Nr 3, zagospodarowanie przez dzieci i młodzież miejsca przed Świetlicą Środowiskową „Promyczek”. 

Głos mieszkańców impulsem do zmian w procesie planowania przestrzeni miejskiej

W Lokalnym Programie Rewitalizacji dla Gminy Stalowa Wola na lata 2017-2023 przewidziano dwa duże projekty polegające na zmianie zagospodarowania placów miejskich: Rynku w Rozwadowie i Placu Piłsudskiego na Osiedlu Fabrycznym.  Do prac nad koncepcją funkcji, układu i zagospodarowania tych dwóch kluczowych w mieście przestrzeni przystąpiono od początku z udziałem mieszkańców. Partycypacja mieszkańców w procesie uzgadniania kształtu odnowy Placu Piłsudskiego i Rynku była jednym z najważniejszych elementów projektu modelowego w Stalowej Woli, zarówno z powodu wagi zagadnienia – chodziło o zaprojektowanie ważnych dla mieszkańców przestrzeni, jak z powodu zaangażowania społeczności lokalnej i sporów, jakie się ujawniły.

Prace nad koncepcją Placu Piłsudskiego na Osiedlu Fabrycznym rozpoczęto od trzydniowych warsztatów projektowych z udziałem studentów i mieszkańców. Do Stalowej Woli przyjechało 22 studentów oraz 5 wykładowców z Politechniki Krakowskiej i Politechniki Lubelskiej. Ich zadaniem było zaproponowanie kilku wstępnych, szkicowych koncepcji Placu. Podstawą prac miały być rozmowy z mieszkańcami, wizja lokalna, a także głosy mieszkańców. Wypracowane przez studentów koncepcje miały postać wstępnych wizji, ale pokazały mieszkańcom w jaki sposób i na ile formułowane przez nich postulaty mogą być wzięte pod uwagę przez projektantów. Potrzeba przekazania sugestii osobom nieznającym miasta, a także ciekawość wyników ich pracy, spowodowała duże zaangażowanie i otwarcie mieszkańców. Zebrane od mieszkańców propozycje wraz z sugestiami zebranymi podczas warsztatów ze studentami wykorzystano do opracowania regulaminu konkursu architektonicznego na opracowanie koncepcji zagospodarowania Placu Piłsudskiego. Konkurs został ogłoszony w 2017 r. Komisja konkursowa szczególnie doceniła dwie propozycje, dlatego władze miasta podjęły decyzję, aby obie poddać pod publiczne konsultacje mieszkańców. To oni bowiem będą na co dzień korzystać z Placu i jego funkcji rekreacyjnych, wypoczynkowych i rozrywkowych.  Proces projektowania Placu rozpoczęto wzorcowo. Warunki konkursu były wynikiem sugestii mieszkańców, które pozyskano nowatorską metoda. Nie zapobiegło to jednak protestom i napięciom wśród społeczności lokalnej. Poszukiwanie konsensusu opóźniło proces inwestycyjny. 

Miasto wsłuchując się w głosy mieszkańców zdecydowało się na wypracowanie nowej koncepcji. Ponieważ inwestycja ta znacząco zmieni sposób funkcjonowania Osiedla, ma szansę odmienić wizerunek miasta, zarówno mieszkańcom jak i projektantom dano czas na wypracowanie spójnej wizji zmiany – finalnie wypracowanej w 2022 roku. Projekt przewiduje nie tylko zachowanie istniejącej zieleni, ale także zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej o 5 tys. m3. "Kręgosłupem" projektu przebudowy Placu Piłsudskiego jest ścieżka rowerowa, zapewniająca przejezdność i bezkolizyjną komunikację z ruchem pieszym. Atrakcją Placu ma być nie tylko fontanna multimedialna, ale także 64-metrowa wieża widokowa. Powstać ma także dwukondygnacyjny obiekt kubaturowy, w którym swoje miejsce znajdą palmiarnia, lokale usługowe, sale konferencyjne, laboratoria dla młodych czy toalety. Obiekt będzie posiadał zielone tarasy. Inwestycja uzyskała wsparcie w ramach Polskiego Ładu – dotacja w wysokości 31,5 mln zł została udzielona na modernizację Placu Piłsudskiego, Ogrodu Jordanowskiego i ogrodu na osiedlu Poręby. 

Podobnie przebiegał proces wypracowywania koncepcji Rynku w Rozwadowie, który rozpoczął się w 2015 r. od warsztatów „Rozwadów – portret miejsca i mieszkańców”. W warsztatach udział wzięli projektanci przestrzeni miejskiej, artyści i studenci z kilku polskich uczelni wyższych. Odbyły się także otwarte wykłady i dyskusja z mieszkańcami o przestrzeni miejskiej Rozwadowa. Konkurs na opracowanie koncepcji zagospodarowania Rynku przeprowadzono ponad rok po tym wydarzeniu. Po wyłonieniu koncepcji, przystąpiono do organizowania spotkań konsultacyjnych z mieszkańcami, które trwały cały rok 2017. W kolejnym roku opracowano projekt wykonawczy, same prace ruszyły w 2021 r. i mają zakończyć się w drugiej połowie 2022 r. Dzięki dużej ilości zieleni, placowi zabaw i plenerowej siłowni Rynek będzie miejscem sprzyjającym rekreacji. Będzie też służył drobnemu handlowi, działaniom artystycznym, wydarzeniom kulturalnym. Atrakcją Rynku będzie podświetlana fontanna multimedialna. 

Wraz z powstawaniem projektu nowego Rynku w Rozwadowie mieszkańcy zwrócili uwagę na konieczność zadbania także o przestrzeń wokół niego. Niezadowalający stan techniczny kamienic, zniszczone elewacje o przypadkowej kolorystyce, różnorodność elementów reklamowych będą tym bardziej widoczne po odnowieniu Rynku. Remonty kamienic będących własnością prywatną mogą być wsparte dofinansowaniem w ściśle określonych przypadkach (np. dotacje na remont kamienic zabytkowych) – władze miasta jednak chcąc wspomóc mieszkańców w prowadzeniu remontów zawarło porozumienie z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w celu opracowania „Wytycznych konserwatorskich do elewacji frontowych zabudowy przyrynkowej Rozwadowa”. 

Wytyczne składają się z dwóch tomów. Tom pierwszy obejmuje przede wszystkim: zarys historii Rozwadowa, ogólne wytyczne konserwatorskie odnoszące się do zasad kształtowania: elewacji, kolorystyki elewacji, stolarki oraz zasad projektowania i umieszczania nośników informacji wizualnej i reklam. Tom drugi stanowi katalog zabytków przybliżający zarazem ich historię oraz przekształcenia na przestrzeni lat. Zawiera: historię, opis stanu istniejącego, analizę przekazów ikonograficznych, stan zachowania zabytkowej substancji oraz wytyczne konserwatorskie (podzielone na podstawowe i optymalne). W części graficznej znajdują się: inwentaryzacje elewacji pierzei oraz propozycje ich rewaloryzacji i kolorystyki. Opracowanie miało na celu przede wszystkim wymiar praktyczny. Miało pomóc samorządowi lokalnemu, realizującemu działania rewitalizacyjne w wykonaniu konkretnego zadania – zmiany aranżacji i poprawy estetyki podobszaru rewitalizacji jakim jest obszar historycznego Rynku w Rozwadowie. Opracowane wytyczne miały stać się podstawą do wykonania architektonicznych projektów wykonawczych elewacji poszczególnych budynków, w celu przeprowadzenia prac remontowo-konserwatorskich. Założono, że estetyzacja elewacji frontowych kamienic, w oparciu o opracowane wytyczne, powinna przyczynić się do pozytywnych zmian nie tylko wizualnych ale i wizerunkowych całego wnętrza architektonicznego. Przywrócenie walorów historycznych zgodnie z Wytycznymi oprócz oddziaływania estetycznego poprawiającego jakość przestrzeni publicznej, może mieć także wymiar społeczny, jako czynnik wzmacniający poczucie wspólnoty: budowanie poczucia tożsamości miejsca i ludzi poprzez nawiązanie do historii. Może i powinno pełnić także role edukacyjne.

Głos mieszkańców stał się szczególnie ważnym argumentem w zachowaniu zabytkowego budynku dworca kolejowego w Rozwadowie. Mieszkańcy Rozwadowa są bardzo dumni z jego historii, której ważną częścią jest ta związana z koleją. Można powiedzieć że to kolej stanowiła motor rozwoju regionu. Rozwadów dzięki budowie węzła kolejowego stał się ważnym ośrodkiem handlowym i kulturalnym. To on zadecydował o lokalizacji Zakładów Południowych czyli części Centralnego Okręgu Przemysłowego, co w ostateczności pozwoliło na założenie Miasta Salowa Wola. Kolej przez dziesiątki lat była głównym zakładem pracy w Rozwadowie, dającym utrzymanie wielu rodzinom, a sama praca na kolei stanowiła nobilitację i wyróżnienie dla swoich pracowników. Ta historia, tradycje i kultura mobilizuje dziś wiele osób do pracy nad przywróceniem dawnej świetności tego pięknego galicyjskiego miasteczka. To one były także decydujące przy wskazaniu Rozwadowa jako podobszaru rewitalizacji. Dlatego kiedy na początku 2017 r. w lokalnej prasie ukazały się doniesienia o planach PKP dotyczących rozbiórki północnej części budynku, mieszkańcy oraz lokalne organizacje pozarządowe zaangażowali się w protest. Nacisk okazał się skuteczny. Rozpoczęła się dyskusja nie tylko o wpisie budynku do rejestru zabytków województwa podkarpackiego, ale jego odnowie. W ramach projektu modelowego opracowano album ilustrujący początki kolei w Rozwadowie oraz przeprowadzono spotkania z mieszkańcami dotyczące ich oczekiwań co do funkcji jakie współcześnie może pełnić dworzec – poza tymi związanymi z działalnością kolei. Następnie powstał plan modernizacji budynku, a już w połowie lutego 2022 r. rozpoczął się remont budynku na cele dworcowe, komunikacyjne, ale również gospodarcze i społeczne. Zakończenie prac zaplanowano na połowę 2023 roku. Zadanie uzyskało dofinansowane ze środków unijnych z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. 

Materiały do pobrania: 

• Wytyczne konserwatorskie do elewacji frontowych zabudowy przyrynkowej Rozwadowa (ZIP 38 MB)
• Album „Stacja kolejowa Rozwadów”  (PDF 16 MB) 

Więcej informacji o rewitalizacji w Stalowej Woli znajduje się w lokalnej bazie wiedzy: http://centrumrewitalizacji.pl/ oraz w publikacji podsumowującej projekt modelowy pt. „Przewodnik po rewitalizacji Stalowej Woli z wykorzystaniem Partycypacji Społecznej”. Publikacja oprócz opisu działań zawiera także wzory dokumentów powstałe w Referacie Centrum Rewitalizacji w Urzędzie Miasta Stalowej Woli dotyczące: otwartego konkursu ofert na prowadzenie Miejsc Aktywności Lokalnej, porozumienia partnerskiego, konkursów na mikrogranty, ankiet o obszarze rewitalizacji.

Materiały do pobrania:

Przewodnik po rewitalizacji Stalowej Woli z wykorzystaniem Partycypacji Społecznej (PDF 3 MB) 

Modelowa Rewitalizacja Miast w Stalowej Woli – film

Obejrzyj film i zainspiruj się do działania. W Stalowej Woli, dzięki udzielonej dotacji ze środków Probramu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2014-2020, rozpoczęły działalność  Miejsca Aktywności Lokalnej prowadzone przez lokalne organizacje pozarządowe. Przy zaangażowaniu mieszkańców przygotowano program rewitalizacji oraz m.in. koncepcje zagospodarowania dwóch najistotniejszych przestrzeni publicznych – rynku w Rozwadowanie oraz Placu Piłsudskiego na Osiedlu Fabrycznym.